घोराही – नेपालीको शिक्षा क्षेत्रको वर्तमान अवस्था अत्यन्तै गम्भीर बनिरहेको छ। हालै सार्वजनिक भएको २०८० सालको एसइई नतिजाले यसलाई स्पष्ट रूपमा देखाएको छ। यसपटकको नतिजा हेर्दा, १८६ जना विद्यार्थीले मात्र ए प्लस प्राप्त गरेका छन् भने ४७.८६ प्रतिशत विद्यार्थी पास भएका छन्। यो भन्दा ठूलो चिन्ताको विषय भनेको ५२.१४ प्रतिशत विद्यार्थी फेल हुनु हो। यसैगरी, २२१ जनाको नतिजा रद्द भएको छ र २,४२,०९२ विद्यार्थीको नतिजा एनजी (No Grade) आएको छ। यो सब देखेर लाग्छ, शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीलाई मात्र नभई, समग्र शिक्षा प्रणालीलाई फेल गराएको छ। सरकारले शिक्षा क्षेत्रमा कुल बजेटको २१% हिस्सा छुट्याएको थियो। तर, परिणाममा कुनै उल्लेखनीय सुधार देखिएको छैन। यस्तो अवस्थामा, शिक्षामा लगानीको प्रभावकारिता माथि प्रश्न उठ्न आउँछ। विद्यार्थी फेल हुनुमा केवल उनीहरूको दोष छैन। शिक्षण नीति, शिक्षण विधि, शिक्षकहरूको तयारी र समर्पणमा पनि कमी छ। यो मात्र विद्यार्थीको असफलता होइन, यो शिक्षण प्रणालीको असफलता हो। अहिलेको आवश्यकता भनेको शिक्षण प्रणालीलाई बलियो बनाउने हो। शिक्षण विधि र पाठ्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन बुद्धिजीवी जमातले बहस गर्नुपर्ने बेला आएको छ। शिक्षण विधिहरूलाई अपडेट गर्दै विद्यार्थीलाई सहज र प्रभावकारी रूपमा शिक्षा प्रदान गर्न सकिने उपायहरू अपनाउनु जरुरी छ।
शिक्षण प्रणालीको खस्कदो अवस्था:
नेपालको शिक्षा प्रणालीले लामो समयदेखि सुधार र अद्यावधिकको अभावमा समयसापेक्षताको कमी झेलिरहेको छ। शिक्षा प्रणालीको गुणस्तरमा आएको गिरावटको प्रमुख कारण भनेको नीति निर्माताहरूको असफलता, शिक्षण पद्धतिको पुरातनता, र शिक्षण सामग्रीको अपर्याप्तता हो। यी सबै समस्याहरूको समाधान नगरेसम्म, एसइई नतिजा जस्तै निराशाजनक नतिजाहरू बारम्बार आइरहनेछन्।
शिक्षा नीतिको असफलता :
शिक्षा नीतिले कस्तो प्रकारको शिक्षा दिनु पर्छ भन्ने आधारभूत संरचना दिन्छ। तर, नेपालमा शिक्षा नीतिहरू स्पष्ट र अद्यावधिक छैनन्। नीति निर्माताहरूले शिक्षा प्रणालीको सुधारमा पर्याप्त ध्यान नदिएका कारण, शिक्षाको गुणस्तरमा गिरावट आएको छ। शिक्षा नीतिहरूमा सुधार गर्नका लागि सबैभन्दा पहिला, नीति निर्माताहरूले शिक्षा प्रणालीको वर्तमान अवस्था र यसको आवश्यकताहरूको राम्रो अध्ययन गर्नुपर्छ। त्यसपछि मात्र, समयसापेक्ष र प्रभावकारी नीतिहरू बनाउन सकिन्छ। उदाहरणका लागि, आजको शिक्षा प्रणालीलाई अधिक प्राविधिक र व्यावहारिक बनाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ। विद्यार्थीहरूलाई केवल सैद्धान्तिक ज्ञानमा सीमित नराखी, व्यावहारिक ज्ञान प्रदान गर्नुपर्छ।
शिक्षण विधिको सुधार :
शिक्षण विधि र पद्धतिको प्रभावकारिता शिक्षा प्रणालीको आधारभूत हिस्सा हो। नेपालमा, शिक्षण विधिहरू पुरातन र अव्यवस्थित छन्। शिक्षकहरूले अझै पनि केवल पाठ्यपुस्तकहरूमा निर्भर रहन्छन् र प्रायः छात्रहरूलाई रटानको आधारमा परीक्षामा उतीर्ण गराउन खोज्छन्। यसले विद्यार्थीहरूको सिर्जनात्मकता, आलोचनात्मक सोच, र व्यावहारिक ज्ञानमा कमी ल्याउँछ। शिक्षण विधिमा सुधार गर्नका लागि, शिक्षकहरूलाई नियमित तालिम र कार्यशालाहरूमा सहभागी गराउनुपर्छ। यी तालिमहरूले उनीहरूलाई नवीनतम शिक्षण पद्धतिहरू र प्रविधिहरूको जानकारी दिन्छन्। उदाहरणका लागि, शिक्षकहरूले कक्षाकोठामा मल्टिमेडिया उपकरणहरूको प्रयोग गर्न सक्छन्, जसले विद्यार्थीहरूको रुचि र सहभागिता बढाउँछ। यसका साथै, शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरूलाई समूहमा काम गर्न, समस्या समाधान गर्न, र आफ्ना विचारहरू व्यक्त गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ।
शिक्षकहरूको भूमिका :
शिक्षकहरू शिक्षा प्रणालीको मेरुदण्ड हुन्। तर, नेपालमा, शिक्षकहरूको तयारी र समर्पणमा कमी देखिन्छ। धेरै शिक्षकहरूले आफ्नो जिम्मेवारीप्रति गम्भीरता देखाउँदैनन् र विद्यार्थीहरूको भविष्यप्रति लापरवाह देखिन्छन्। शिक्षकहरूको भूमिकालाई सुधार गर्नका लागि, उनीहरूको छनौट प्रक्रिया सुधार गर्नुपर्छ। शिक्षकहरूलाई केवल शैक्षिक योग्यता मात्र होइन, उनीहरूको शिक्षण क्षमताको आधारमा छनौट गर्नुपर्छ। यसका साथै, शिक्षकहरूको नियमित मूल्यांकन र प्रदर्शनको आधारमा पुरस्कृत गर्ने प्रणाली ल्याउनुपर्छ। यसले शिक्षकहरूलाई आफ्नो कार्यप्रति गम्भीर र समर्पित बनाउँछ।
पाठ्यक्रम सुधार :
पाठ्यक्रम भनेको शिक्षा प्रणालीको प्रमुख हिस्सा हो, जसले विद्यार्थीहरूको अध्ययन र विकासलाई दिशा दिन्छ। नेपालमा, पाठ्यक्रम पुरातन र अव्यावहारिक छ। यसले विद्यार्थीहरूको सैद्धान्तिक ज्ञानमा मात्र जोड दिँदै व्यावहारिक ज्ञानलाई उपेक्षा गरेको छ।
प्रविधिको प्रयोग :
आजको विश्वमा प्रविधिको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। सूचना प्रविधि र डिजिटल उपकरणहरूको उपयोगले जीवनका सबै पक्षहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ, र शिक्षा प्रणालीमा पनि प्रविधिको प्रयोगले शिक्षण प्रक्रियालाई अधिक प्रभावकारी र रोचक बनाएको छ। तर, नेपालमा प्रविधिको प्रयोग अझै पनि सीमित छ। शिक्षामा प्रविधिको पूर्ण उपयोग गर्नका लागि अझ धेरै प्रयासहरू आवश्यक छन्। नेपालमा प्रविधिको उपयोग सीमित हुनुका केही प्रमुख कारणहरू छन्। पहिलो, प्रविधिको पहुँच र उपलब्धता। ग्रामीण भेगमा अझै पनि विद्युत् आपूर्ति, इन्टरनेट कनेक्टिभिटी, र डिजिटल उपकरणहरूको अभाव छ। यसका साथै, शिक्षालयहरूमा आवश्यक उपकरणहरूको अभाव पनि छ। दोस्रो, प्रविधिको उपयोग गर्ने क्षमतामा कमी। धेरै शिक्षकहरू र विद्यार्थीहरू प्रविधिको उपयोग गर्न अभ्यस्त छैनन्, जसले गर्दा शिक्षण र सिकाइ प्रक्रियामा प्रविधिको समावेश कम भएको छ।
विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान:
विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान बुझ्न र तिनलाई प्रोत्साहित गर्न शिक्षकहरूको भूमिका अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। धेरैजसो विद्यार्थीहरू शैक्षिक तनाव, पारिवारिक दबाब, र सामाजिक समस्याहरूका कारण आफ्नो अध्ययनमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्दैनन्। विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान बुझ्नका लागि, शिक्षकहरूले उनीहरूलाई व्यक्तिगत रूपमा ध्यान दिनुपर्छ। प्रत्येक विद्यार्थीको क्षमता, रुचि, र समस्या बुझेर तिनलाई सहयोग गर्नुपर्छ। यसका साथै, विद्यार्थीहरूको मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ र आवश्यक परामर्श सुविधाहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ।
अभिभावक र सामुदायिक सहभागिता:
शिक्षा प्रणालीको सुधारमा अभिभावक र समुदायको सहभागिता पनि अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। अभिभावकहरू आफ्नो बच्चाहरूको शिक्षा प्रति सचेत र संलग्न रहनुपर्छ। विद्यालयका गतिविधिहरूमा सहभागी भएर, शिक्षक र विद्यालय प्रशासनसँग नियमित सम्पर्कमा रहनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूको अध्ययनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ र शिक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउँछ।
निष्कर्ष:
नेपालको शिक्षा प्रणालीको वर्तमान अवस्था अत्यन्तै गम्भीर छ, जसको उदाहरण हालैको एसइई नतिजा हो। विद्यार्थीहरूको फेल हुनुमा उनीहरूको मात्र दोष छैन, शिक्षा नीति, शिक्षण विधि, शिक्षकहरूको तयारी र समर्पणमा पनि कमी छ। अबको आवश्यकता भनेको शिक्षण प्रणालीलाई बलियो बनाउनु हो। नीति निर्माताहरू, शिक्षकहरू, अभिभावकहरू, र समुदाय सबैले मिलेर काम गर्नुपर्छ। शिक्षण विधि र पाठ्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउने, शिक्षकहरूको तालिम सुधार गर्ने, प्रविधिको प्रयोग बढाउने, र विद्यार्थीहरूको मनोविज्ञान बुझ्ने तर्फ सबैले ध्यान दिनुपर्छ। शिक्षामा प्रविधिको प्रयोगले शिक्षण प्रक्रियालाई अधिक प्रभावकारी र रोचक बनाउन सकिन्छ। सरकार र शैक्षिक संस्थाहरूले प्रविधिमा लगानी गर्दै विद्यालयहरूमा कम्प्युटर, प्रोजेक्टर, र इन्टरनेट सुविधाहरू उपलब्ध गराउनुपर्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई आधुनिक प्रविधिको ज्ञान दिन्छ र उनीहरूको अध्ययनलाई सरल र प्रभावकारी बनाउँछ। देशको विकास शिक्षामा निर्भर हुन्छ। त्यसैले, आजको शिक्षा प्रणालीलाई सुधारेर भविष्यका कर्णधारहरूलाई सक्षम बनाउनुपर्छ। यस दिशामा सबै पक्षले सहकार्य गरी नेपालको शिक्षा प्रणालीलाई गुणस्तरीय र सबल बनाउनतर्फ लाग्नुपर्ने बेला आएको छ।
